جشن زمستانی „یلدا“ یا کریسمس
کریم غلامی، ایران فانوس، 20.12.2020
بیش از همه جشن زمستانی یا همان جشن شب یلدا و یا شب چله را به همه ایرانیان و همه کسانی که این سنت را جشن می گیرند شادباش می گویم.
جشن زمستانی یلدا، یکی از جشن های اصیل دوران باستان است که بطور عمده ایرانی ها و کم و کاست در بعضی از مردمان با گروه های کوچک زنده مانده و جشن گرفته می شود. یلدا یک واژه سریانی است به معنی „زاده“ شدن است. در زبان فارسی به شب „چله“ تغییر پیدا کرده است اما همچنان کلمه „یلدا“ در بین ایرانی ها و ملیت ها باقی ماند و استفاده می شود. من طی یک سال گذشته دنبال تحقیقات زیادی بودم تا بتوانم ریشه این جشن زمستانی را پیدا بکنم. قدیمی ترین اثر از این جشن در بین ایرانی ها به قبل از زرتشت و شکل گیری امپراتوری هخامنشیان برمی گردد. در چنین شبی „میترا“ و یا „مهر“ خدای شکست ناپذیر خورشید، مهر و دوستی در کنار یک نهر آب از دل تخته سنگی زاده شد. میترا یک گاو سپید و مقدسی داشت که همراه و مونس همشگی او بود تا این که روزی خدای خورشید کلاغ را نزد میترا فرستاد تا گاو خود را قربانی کند هر چند که میترا با اکراه این کار را کرد ولی با خون آن دنیا و هر آنچه که در آن است به وجود آمد. بعد از آن، میترا با ارابه ای به آسمان ها رفت تا به عنوان میانجی در بین آفریدگار و آفریدگان قرار بگیرد. میترا به معنی میانجی است. بعد از ظهور زرتشت و گرویدن شاهان هخامنشی به این آیین، آیین میترا از بین نرفت بلکه در زرتشت ادغام شد و تا به امروز به این گونه ما ایرانی ها این آیین را جشن می گیریم.
جشن یلدا، در قبایل باستان اروپای شمالی و روم نیز جشن گرفته می شد. در روم باستان „سول اینویکتوس یعنی خورشید شکست ناپذیر“ ایزد پادگان رومی پرستش می شد. این جشن ریشه در آیین میتراییسم دارد که میتراس، معادل یونانی میترا ایزد باستانی ایرانی لقب خورشید شکست ناپذریر داشت. این را نیز یادآور بشوم که یونانی های باستان نیز جشن زمستانی را با نام میتراس جشن می گرفتند.
اما چگونه این جشن باستانی تبدیل به یک جشن مذهبی شد. بر اساس تحقیقات ستاره شناسان می بایست مسیح در تابستان و یا اواخر بهار به دنیا آمده باشد و نه در زمستان. رومیان باستان همه ساله در نیمه زمستان، یعنی از 17 تا 24 دسامبر، کاروان های شادی بر پا می کردند و به جشن و پایه کوپی می پرداختند. کمابیش همان می کردندن که ایرانیان باستان در شب یلدا یا همان جشن میترا می کردند. خوردن خوراک های مخصوص و آزین کردن خانه با گیاهان سبز. و اما با پیروزی کنستانتین امپراتور مسیحی در سال 312 و گسترش مسیحیت در روم، سنت پرستش میترا رفته رفته رو به افول نهاد. هر چند که کلیسا این سنت را حرام و کفر اعلام کرده بود اما رومیان اصیل این جشن را هر ساله گرامی می داشتند. هر چند کشتار و شکنجه و زنده سوزاندن پیروان این سنت سالیان طولانی ادامه داشت اما همچنان این سنت کاملا از میان نرفت.
در اوایل قرن چهارم کلیسای کاتولیک با تعیین روز 25 دسامبر به‌عنوان روز میلاد عیسی مسیح، خواسته مراسم های زمستانه پیروان پاگانیسم در آن زمان، از معتقدان به خدایان رومی و یونانی و میترا و نیز ادیان باستانی مصر که همگی جشنی زمستانی در رسوم خود داشته اند، معنا و مفهوم مسیحی داده و بر پیروان خود دستور داد تا این روز را جشن بگیرند. با این حال اختلافاتی که در مورد تاریخ برگزاری جشن میلاد مسیح بین مسیحیان وجود دارد نشان دهنده آن است که این سیاست کلیسا مورد تایید تمامی رهبران مسیحی نبوده و مخالفت‌هایی نیز وجود داشته است.
جهت توضیح: واژه „پاگان“ در مسیحیت به معنای کافر و مشرک و دور از دین است. ادیان پاگانی به ادیان چند خدایی پیش از مسیحیت اطلاق می‌شود که در زمان ظهور مسیحیت رقیبی جدی برای مسیحیت محسوب می شدند. پیروان این ادیان به پرستش الهه های یونانی و رومی، مصری و دیگر خدایان اساطیری می‌پرداختند. مسیحیت سعی در براندازی این کیش‌ها داشت و توانست در بسیاری از مناطق به پیروی از آن ها خاتمه دهد. اما در مناطق دور افتاده پیروان این ادیان بر سر اعتقادات خود باقی ماندند. چنان که امروزه نیز بعضی از اروپاییان به جای کریسمس همان جشن زمستانی را جشن می گیرند هر چند که به آرامی این سنت رو به محو شدن و فراموشی است.
اما نکته ای دیگر، بابا نوئل یا سانتا کلاوس شخصیت حقیقی ندارد بلکه او در سال 1822 در آمریکا و در نوشته های دکتر مور که داستان های کودکان را می نوشت، متولد گردید. هر چند که جشن کریسمس زیبا و شاد است بخصوص درخت کریسمس، اما این را نیز باید بدانیم که سالانه فقط بخاطر چند روز چند صد میلیون درخت کاج چه کوچک و چه بزرگ بی دلیل برای این جشن ها بریده می شوند که بنظر من آسیب جدی به محیط زیست است بخصوص با گرمایش امروزی زمین باید راجع به این شیوه برگزاری این جشن تجدید نظر کرد.
„پایان“